Hoogleraar aan UAntwerpen Tom Sauer over kernwapens.
Ons Dwarsliggers standpunt: Wie over oorlog schrijft, mag de vrede niet uit het oog verliezen
De oorlog van Rusland tegen Oekraïne stuurt schokgolven door Europa en de rest van de wereld. In deze Q&A onderzoekt bespreekt Tom Sauer (Universiteit Antwerpen) het risico van het gebruik van kernwapens.
(Uit de Clingendael Spectator Q&A-reeks gepost op 15/02/2023 en vertaald naar het NL door Pax Christi Vlaanderen)
Vraag 1: VN-secretaris-generaal António Guterres heeft opgemerkt dat - door de oorlog van Rusland tegen Oekraïne - "het vooruitzicht van een nucleair conflict, ooit ondenkbaar, nu weer binnen het blikveld van de mogelijkheden ligt".[1][1] Is dit gevaarlijk alarmistisch, of bent u het ermee eens?
Guterres is zeker niet gevaarlijk alarmistisch. Voor het eerst sinds de Cubaanse raketcrisis (in 1962) loopt de wereld het risico van een nucleaire aanval door een van de - of beide - voormalige grootmachten die samen 90 procent van de 13.000 kernwapens die wereldwijd bestaan, bezitten. De Doomsday klok is nog nooit zo dicht bij middernacht geweest als vandaag.
Decennialang is ons voorgehouden dat kernwapens er zijn voor 'politieke' - lees defensieve en dus afschrikkende - doeleinden, en niet om gebruikt te worden. "Kernwapens zorgen voor stabiliteit, veiligheid en vrede", werd gezegd. Maar we zien nu dat de critici van kernwapens al die tijd gelijk hebben gehad: achter een muur van 6.000 kernwapens heeft Rusland op een laffe manier een niet-kernwapenstaat aangevallen.
Deze grootschalige en brute (en tot nu toe conventionele) oorlog brengt dus helemaal geen stabiliteit, veiligheid en vrede. Sinds het begin van de oorlog in Oekraïne hebben Vladimir Poetin en Dmitri Medvedev minstens vier keer impliciet gedreigd met het gebruik van kernwapens. Poetin heeft het Russische leger ook gevraagd het nucleaire alarmniveau te verhogen.
Er staat veel op het spel voor het Kremlin; Rusland zou inderdaad een tactisch kernwapen op Oekraïne kunnen gebruiken om te voorkomen dat het Westen de oorlog escaleert met de levering van zwaardere wapensystemen, vooral als Poetin aan de verliezende kant komt te staan. Hoewel het onzeker is of dit zal gebeuren, zou het uiterst gevaarlijk en onverantwoord zijn dit scenario als bluf af te doen.
Vraag 2: Tijdens de oorlog tussen Rusland en Oekraïne zijn verschillende gevechten geleverd in de buurt van in werking zijnde kerncentrales, met name de kerncentrale van Zaporizja. Hoe beoordeelt u de dreiging van een nucleaire ramp, en de rol van het Internationaal Agentschap voor Atoomenergie (IAEA) bij het beheersen van deze crisis?
Dit is de eerste keer in de wereldgeschiedenis dat kernreactoren in een oorlog worden aangevallen, wat natuurlijk zeer gevaarlijk is. In de nevel van de oorlog kan een van de reactoren - of andere gevoelige installaties (zoals de bassins waar de gebruikte splijtstofstaven zijn opgeslagen) - op het terrein van de kerncentrale van Zaporizja worden getroffen, ook al is dat niet met opzet. In tijden van oorlog gebeuren er incidenten - zoals de raket die in november 2022 op Pools grondgebied landde.
In het ergste geval gebeurt er een ongeluk van de omvang van Tsjernobyl en Fukushima - waarvan de gevolgen sterk afhangen van de weersomstandigheden, met name de windrichting. De radioactiviteit kan zich buiten de plaatselijke steden verspreiden naar Oost- en West-Europa, naar Noord-Europa of zelfs naar Rusland. De IAEA heeft geprobeerd deze crisis te beheersen, maar is afhankelijk van de medewerking van Rusland.
Vraag 3: Wat zijn de gevolgen van de oorlog in Oekraïne voor de nucleaire strategie van Rusland en de Verenigde Staten? Heeft de oorlog het concept van nucleaire afschrikking versterkt of ondermijnd?
Verwijzend naar Ruslands oorlog tegen Oekraïne, kiezen zowel voor- als tegenstanders van nucleaire afschrikking argumenten die hun punt bewijzen. Voorstanders van nucleaire afschrikking wijzen op het feit dat een niet-kernwapenstaat is aangevallen door een kernwapenstaat. "Als Oekraïne de kernwapens had gehouden die het van de USSR had geërfd of zelf had gebouwd, zou deze oorlog niet hebben plaatsgevonden", zeggen ze.
Tegenstanders nuanceren dit standpunt door erop te wijzen dat kernwapenstaten in het verleden ook zijn aangevallen, zowel door niet-kernwapenstaten (bijvoorbeeld Egypte en Syrië tegen Israël, of Georgië tegen Rusland) als door kernwapenstaten (bijvoorbeeld Pakistan tegen India). Volgens hen tonen deze voorbeelden aan dat nucleaire afschrikking niet altijd heeft gewerkt, en dat het geen wondermiddel is voor wereldvrede.
Intellectueel gezien is de meest eerlijke conclusie dat we gewoon niet weten of nucleaire afschrikking conflicten voorkomt. De wereld heeft misschien ook 'gewoon' geluk gehad dat er sinds 1945 geen kernwapens zijn gebruikt, zoals de voormalige Amerikaanse minister van Defensie Robert McNamara stelde. Als dit waar is, rijst de vraag hoe vaak de wereld 'geluk' moet hebben (ook in deze oorlog), aangezien één grootschalige kernoorlog het einde van de beschaving kan betekenen.
Vraag 4: Zal de oorlog van Rusland tegen Oekraïne het Verdrag inzake de niet-verspreiding van kernwapens (NPV) verzwakken en de wereldwijde verspreiding van kernwapens stimuleren?
Als kernwapens (zelfs een beperkt aantal) gebruikt zullen worden in deze oorlog, zal de druk om kernwapens te verbieden - zoals artikel 6 van het NPV voorschrijft - waarschijnlijk overheersen, vooral na de inwerkingtreding van het Verdrag inzake het Verbod op Kernwapens (TPNW) - ondertekend door 122 staten - in januari 2021.[2] Minder, en op een dag misschien geen, staten kunnen uiteindelijk kernwapens bezitten.
Als kernwapens niet gebruikt zullen worden in deze oorlog, kan het twee kanten op. Dat hangt ervan af of voor- of tegenstanders van kernwapens de overhand krijgen in landen als Iran, Saoedi-Arabië, Egypte, Turkije, Brazilië, Zuid-Korea en Japan. Maar of deze staten in de toekomst nucleair zullen gaan, wordt waarschijnlijk meer bepaald door regionale omstandigheden dan door de uitkomst van de oorlog in Oekraïne.
Dit gezegd zijnde, heeft de oorlog al één non-proliferatieslachtoffer gemaakt: de NPV-toetsingsconferentie waar geen consensus kon worden bereikt door een veto van Rusland in augustus 2022. Voor het eerst zijn twee NPV-toetsingsconferenties op rij - in 2015 en in 2022 - er niet in geslaagd een consensusdocument aan te nemen, een ontwikkeling die weinig goeds belooft voor de toekomst van het NPV.
Vraag 5: Is er uitzicht op nucleaire wapenbeheersing tussen de VS en Rusland? Of voorziet u een toekomst van escalerende nucleaire rivaliteit tussen grote mogendheden?
Nucleaire wapenbeheersing bevindt zich in een crisis sinds de aanneming van het Nieuwe Strategische Wapenverminderingsverdrag (New START)[3] in 2010, en mogelijk al sinds het midden van de jaren negentig. De vooruitzichten voor een vervolgverdrag van New START - het enige overgebleven bilaterale wapenbeheersingsverdrag dankzij de verlenging door Joe Biden en Poetin in 2021 - voordat het in 2026 afloopt, zijn uiterst somber vanwege de oorlog in Oekraïne. New START kan zelfs instorten voor het einde van de oorlog, omdat beide partijen elkaar er momenteel van beschuldigen zich niet aan de regels te houden. [deze voorspelling is ondertussen bewaarheid; Rusland heeft New START opgeschort op 22 februari 2023]
Pas na de oorlog - wanneer dat ook zal zijn - zullen er mogelijkheden zijn voor een (letterlijke) nieuwe start. Nucleaire wapenbeheersing kan zelfs een nuttig instrument zijn om de algemene politieke relatie tussen de VS en Rusland te verbeteren. Maar uiteindelijk zal bilaterale wapenbeheersing trilateraal moeten worden, zoals China aan het opbouwen is, en later multilateraal, zoals het NPV eist.
Als er tijdens deze oorlog op zeer beperkte schaal kernwapens worden gebruikt, kan dat zelfs het ontwapeningsproces versnellen, zoals hierboven al is gezegd. Het meest waarschijnlijke scenario is echter dat kernwapens niet gebruikt zullen worden, dat er niet veel zal veranderen en dat we zullen vervallen in nucleaire rivaliteit tussen grote mogendheden (inclusief China) en een mogelijke nieuwe kernwapenwedloop.
[1] António Guterres, ‘Secretary-General's opening remarks to the press on the war in Ukraine’, 14 maart 2022.
[2] Verenigde Naties, 'Verdrag inzake het verbod op kernwapens'.
[3] Verdrag tussen de Verenigde Staten en Rusland inzake maatregelen voor de verdere vermindering en beperking van strategische offensieve wapens.
